faşizmi iş başında izleyelim; en baştaki gelişmelerden, yarattığı
nihai felakete kadar ve toplumla oluşturduğu karmaşık etkileşim
ağının içinde... Sıradan vatandaşlar ve faşizme yardım etmiş ya da
ona direnememiş bütün politik, toplumsal, kültürel ve ekonomik güç
sahipleri bu hikâyenin bir parçasıdır. İşimiz bittiğinde, faşizme uygun
bir tanımı daha iyi verebiliriz belki.
Faşizm iktidara geldiği ülkelerde de, iktidar adayı olamayıp
yalnızca kitlesel mobilizasyon yarattığı ülkelerde de benzer kuvvetli
kriz durumlarını, sola karşı hassasiyetleri, yozlaşma ve çöküş
korkularını; milli ve kültürel kimliğin öne çıkarılmasını; asimile
edilemeyen yabancıların milli kimliğe ve sağlam toplumsal düzene
karşı oluşturdukları tehdidi ve bu sorunlarla başa çıkmak için daha
fazla otoriteye duyulan ihtiyaç histerisini kullanmıştır. Liberallerin
tarif ettiği gibi yalnızca şansla iktidara gelmiş, sadece haydut
sömürüsünden ibaret bir ideoloji de değildir. İdeolojik tutarlılık, liderin
her zaman faşist ilkelere göre kararları vermesi, parti üyelerinin her
konuda uzlaşmış olması da gerekmez. Faşizm ne kendi programının
sorunsuz bir uygulamasından ne de pervasız bir fırsatçılıktan ibarettir.
Robert Paxton, Faşizmin Anatomisinde faşist parti ve hareketleri
İtalya ve Almanya başta olmak üzere ele alıyor. Her ülkede çeşitli
korku ve kriz durumlarına karşı teyakkuzda bulunan faşizmin birinci
aşamasıyla iktidara giden yolda siyasi merkezin, toplumun ve fikirler
dünyasının faşizmin meşruiyetini tesis ettiği ikinci aşama örnekleri
ayırıyor ve faşizmi iş başında ya da kenarda hazır beklerken tahlil
ederek okurlarını uyarıyor: Ön uyarılara karşı hassaslaşırsak, gerçek
bir faşizmi ortaya çıkma aşamasındayken fark edebilirz belki.