Tarih boyunca dünyanın farklı bölgelerinde, dinin resmî-yaygın yorumuyla örtüşmeyen ve genellikle bu yoruma muhalif tavır sergileyen, ayrıca dinin şeklî-kitabî kısmından ziyade irfanî kısmına önem veren bir anlayış var olmuştur. İslâm geleneğinde bu anlayış; bazen bireysel olarak bir dervişin yaşamında kendini göstermiş bazen de topluluk boyutuna ulaşarak Melâmîlik, Kalenderîlik, Haydarîlik, Babaîlik, Bedreddinîlik, Bektaşîlik, Kızılbaşlık (Alevîlik) gibi tarikat ve inançlarda vücut bulmuştur. Bu anlayışın